DE GESCHIEDENIS VAN KRITERION

Kriterion: 75 jaar studentenwerk

Kriterion bestaat inmiddels uit meerdere organisaties die onafhankelijk van elkaar opereren, maar allemaal gerund worden door studenten. De stichting ondersteunt momenteel drie bioscopen, een eetcafé, een tankstation en een oppascentrale. Hoe het allemaal begon? Een korte schets van de belangrijkste gebeurtenissen uit 75 jaar studentenwerk.

Oprichting Kriterion (1945)
Voor Stichting Kriterion begon het allemaal toen de Tweede Wereldoorlog net ten einde was. Op 1 juni 1945 richtte Piet Meerburg, 25-jaar, student en voormalig verzetsstrijder, de Stichting Onderlinge Studenten Steun (S.O.S.S.) op. Zijn doel? “Studenten aan de Amsterdamse Universiteiten in staat te stellen zelf de kosten van hun studie te verdienen.” In tijden waarin studiefinanciering nog niet bestond, streefde Meerburg naar een mogelijkheid om studenten, die door de oorlog hun studie hadden afgebroken (zoals hijzelf), de studiekosten te laten terugverdienen. Met medestudenten zamelde hij geld in, kocht een verwaarloosd Joods verenigingsgebouw aan de Roetersstraat op en bouwde het om tot filmtheater. Een studentenbedrijf, uniek in zijn soort, was geboren. Standplaats: Roetersstraat 170, Amsterdam.

Op 6 november 1945 opende een groep van vijftien studenten de deuren van Kriterion met een succesvolle galavoorstelling, die door honderden Amsterdammers werd bekeken. Startschot van een studentenonderneming die nog altijd bestaat, en die in de kern onveranderd blijft: vijfenzeventig jaar later worden aan de Roetersstraat nog altijd films gedraaid en bestaat het werknemersbestand uit louter studenten. En dat is best wel bijzonder, want uniek!

Uitbreiding: de Kriterion Oppascentrale (1949) en Studentenpomp (1960)
Voor de ambitieuze studenten van Kriterion bleef het niet bij de bioscoop aan de Roetersstraat. Kriterion werd een succesverhaal (en Piet Meerburg, gedurende de 20e eeuw, een heuse Amsterdamse filmtycoon). In de 20e en 21e eeuw richtten de Kriteriërs een aantal nieuwe Kriterion-‘projecten’ op. De stichting kreeg daardoor gaandeweg een andere rol. In plaats van zich alleen om de bioscoop te bekommeren, ging ze een half dozijn studentenorganisaties ondersteunen. Deze organisaties opereerden onafhankelijk van elkaar: het werden werkplekken met hun eigen bestuur en eigen lopende rekeningen. Sommige bedrijven zijn niet langer onder ons, andere bestaan nog altijd.

Zo werd al in 1949 de Oppascentrale Kriterion opgericht, waar studenten zich in konden schrijven als oppasser. Deze heeft meer dan zeventig jaar bestaan en koppelde al die tijd studerende oppassers aan families uit Amsterdam. Ook werd al in 1960 Shell Kriterion ‘koninklijk’ geopend door prinses Irene. Dit tankstation vaart ook nog altijd als organisatie van Kriterion, hoewel de naam inmiddels is veranderd naar “Kriterion Studentenpomp” en de standplaats is verplaatst naar de IJburglaan.

De nieuwe rol van de stichting (vanaf 1982)
Ontwikkelingen in 1982 zorgden ervoor dat de rolverdeling van - en de relatie tussen - de bioscoop en de stichting ingrijpend veranderde. Het toenmalige stichtingsbestuur besloot namelijk de Kriterionbioscoop op te heffen. Het nieuwe stelsel van studiefinanciering zou werken naast de studie overbodig maken, was de stichting van mening. De studenten waren het daar – zacht gezegd – niet mee eens. Werknemers van Kriterion bezetten het pand aan de Roetersstraat, organiseerden zichzelf in een vereniging en verklaarden zich onafhankelijk van de stichting. Na een aantal weken bezetting en stevige onderhandelingen in het Okura Hotel ging de stichting uiteindelijk overstag. Het filmtheater is sindsdien volledig door de studenten beheerd en heette voortaan officieel de Vereniging Onderlinge Studenten Steun Kriterion (V.O.S.S. Kriterion).

Nadien is de stichting zich meer gaan richten op het ondersteunen en adviseren van de verschillende Kriterion-organisaties. In de 21e eeuw werden vanuit die structuur meerdere studentenorganisaties door Kriteriërs opgericht als bedrijven die ondersteund werden door Stichting Kriterion. Zo hebben ze de afgelopen decennia nieuwe generaties studenten aan nieuwe leerzame werkplekken geholpen.

Oprichting ‘SKEK (2006)
In 2006 richtten vijf oud-medewerkers van de Kriterion Studentenpomp een nieuw bedrijf op: ‘SKEK, kort voor “Studenten Kriterion EetKafé”. Het gezellige, bruine eetcafé op de Zeedijk kreeg daarmee nieuw leven ingeblazen, met studenten die het in verenigingsverband gingen runnen. Sinds de opening in 2006 heeft ‘SKEK zich gefocust op het programmeren van evenementen, muziekavonden, het exposeren van kunst en heel veel gezelligheid.

Oprichting Studio/K (2007)
In 2005 zocht het stadsdeel Zeeburg een nieuwe invulling voor een oude ambachtsschool aan het Timorplein. Een groep Kriteriërs zag haar kans schoon en liet met hulp van de stichting het gebouw in 2007 transformeren in een nieuwe, multidisciplinaire studentenonderneming: Studio/K, een bioscoop, restaurant-café en club (oftewel, zoals de statuten juichen, “een overdekt minifestival”). In 2018 verviel de club-functie: voortaan werd Studio/K meer een bioscoop-restaurant, al organiseren ze er nog altijd cultureel-maatschappelijke evenementen, jazz-avonden en spetterende feestjes.  

De Uitkijk als nieuwe Kriterion-organisatie (2007)
Vervolgens kwam ook het historische en net gerenoveerde filmtheater De Uitkijk bij de heropening in 2007 onder aansturing van een twaalftal oud-Kriteriërs. De Uitkijk, één van de oudste en meest stijlvolle filmtheaters van Nederland, werd daarmee de derde en kleinste bioscoop van de Kriterion-familie. Onder aansturing van de Kriteriërs bleef de bios zich focussen op arthouse, kwaliteitsfilms en een allround diverse programmering.

YUA: Kriterion-avonturen in het buitenland (sinds 2010)
Vanuit de organisatie Young Urban Achievers (YUA), een collectief dat lokale, initiatiefrijke jongeren helpt ondernemingen op te zetten, zijn sinds 2010 enkele Kriterion-organisaties in het buitenland opgericht.

Vanuit YUA werd bijvoorbeeld Kriterion Sarajevo opgericht, een studentenbioscoop met het Kriterion-model. De bioscoop vertoonde zeven jaar lang (2011-2018) films in het centrum van de Bosnische hoofdstad. Daarnaast werden vanaf 2013 met enkele filmvertoningen de eerste stappen gezet richting een Kriterion-bioscoop in Monrovia, Liberia. Momenteel wordt verder onderzocht of een Kriterion-organisatie mogelijk is in Ramallah, Palestina.

Richting de toekomst (…)
Elke Kriterion-organisatie is uniek. De bedrijven hebben hun eigen cultuur en geschiedenis en laten zich soms maar moeilijk met elkaar vergelijken. Maar de verbindende factor is dat elke organisatie gerund wordt door studenten die er werken, leren en zich op allerlei manieren ontwikkelen. De stichting helpt ze dit zo goed mogelijk te blijven doen. Naast studenten met werk te financieren, proberen we werken bij Kriterion een zo leerzaam mogelijke ervaring te maken. Dat het concept van Kriterion nog altijd werkt, lees je terug in de teksten van werknemers op deze site: nog altijd plukken zij de vruchten van een geschiedenis die in 1945 begon.